Мислите дека го знаете Андерсен? Четири експерти откриваат најчудните бајки за читање оваа зима – приказни полни со болка, мрак и магија
Ханс Кристијан Андерсен е еден од најценетите писатели во Данска – мајстор на книжевната бајка чие влијание далеку ја надминува Русалката, Новите алишта на царот и другите класици што ги среќаваме во детството. Роден во 1805 година, син на чевлар и неписмена перачка, Андерсен пишувал романи, патеписи, поезија и драми, но најмногу се прочу по своите прикazни кои се емотивно дрски, стилски инвентивни и исполнети со истовремено волшебство и егзистенцијална болка. Дури и кога не се за зима или Божиќ, неговите приказни станаа задолжителен дел од празничната магија – се читаат на глас, се адаптираат во настапи и филмови и се враќаме кон нив заради спојот на чудење, меланхолија и морална имагинација. Овие бајки ни покажуваат дека празниците не се само сјај и веселба, туку и време за размислување, надеж и кревки човечки чуда. Пред вас се четири приказни препорачани од најдобрите истражувачи на Андерсен, различни од очекуваното, но моќни и вознемирувачки.
In This Article:
- Бајката за мајката - неиздржлива болка и тишина по загубата на дете, приказна што ја открива длабоката вистина за родителската љубов
- Кометата – приказна што го спојува чудењето на детството со космичката тага, откривајќи ја краткотрајноста на човековиот живот
- Сенка – приказна што ја извртува бајковитата логика: сенката го убива господарот и владее со принцезата
- Принцезата на зрното грашок – најкусата и најироничната бајка, што го извртува прашањето за автентичноста и реaлноста
Бајката за мајката - неиздржлива болка и тишина по загубата на дете, приказна што ја открива длабоката вистина за родителската љубов
„Изборот на омилена приказна од Андерсен е речиси невозможен, но секогаш ми се враќа ‘Бајката за мајката’ (1847)“, вели Ане Грум-Швенсен од Универзитетот во Јужна Данска. Оваа приказна е фантастична во целост, содржи бајковити елементи: хероина-мајка која го напушта домот, помагатели што бараат страшни цени и краен противник – Смртта. Но Андерсен ја нарушува структурата: помагателите се сурови, а Смртта може дури да се види и како спасител. Приказната е навистина потресна – ја прикажува очајничката борба на родителот да го зачува детето, но и крајната покорност пред неповратната судбина. „Андерсен ова толку живо го прикажува, иако никогаш не бил родител“, вели Швенсен. Темата за умирачкото дете била честа во 19 век – тогаш една третина од данските деца умирале пред 10-тата година. Првата негова поема била напишана на 11 години за утеха на жална мајка. Подоцна ја пишува и песната ‘Умирањето дете’. Во ‘Бајката за мајката’ има силни слики: „Стариот часовник зуеше, тегот падна на подот, бум! и и часовникот замолкна.“ Андерсен се мачел со крајот на оваа приказна – прво направил среќен крај, но брзо го променил и напишал: „И Смртта со детето ја напушти мајката во непозната земја.“ Иако денес не е толку популарна како другите дела, нејзиното влијание било огромно: уште во 1858 е преведена на бенгалски, а на 70 роденден на Андерсен, една верзија на оваа приказна му била подарена на 15 јазици.
Кометата – приказна што го спојува чудењето на детството со космичката тага, откривајќи ја краткотрајноста на човековиот живот
„Во 1869 година не се појави спектакуларна комета на небото, но таа година Андерсен ја напиша ‘Кометата’. Приказната започнува едноставно: дете дува балончња, мајката под светлина на свеќа гледа аспекти на судбината. Радоста и суеверието коегзистираат. Потоа, малиот станува постар учител – учи историја, географија и астрономија, и кај него чудењето останува, дури и се продлабочува. Кругот се затвора кога повторно поминува истата комета. Оваа бајка важи за еден од најпоетичните чекори на Андерсен, бидејќи од директна сатира и фактографија тој преминува во поетска проза каде смислата се подразбира. Во оригинал, пишани се четири различни верзии, од детска сцена до космолошка приказна за човекот и вечноста. Познатата латинска изрека homo bulla – човекот е балон од сапуница – Андерсен ја сплоти со сликата на кометата, споредувајќи ја брзината на животот со огромниот лак на нејзината орбита. Во третата варијанта од ракописот, Андерсен го повторува првиот пасус на крајот, правејќи кружна структура: „Сè се враќа!“ учи учителот. Но, приказната завршува со заминување – „душата отиде по многу подалечен пат, во многу поголем простор од оној што кометата го прелетува“. Андерсен не тера да гледаме нагоре како деца – но и да размислиме што е да се биде човек, и што можеби следи потоа.
Сенка – приказна што ја извртува бајковитата логика: сенката го убива господарот и владее со принцезата
„Сенка“ на Андерсен е една од неговите најтемни бајки. Главниот лик – „научниот човек“, никогаш не добива име. Наместо тоа, токму сенката му станува протагонист. На крајот, таа го праќа на смрт својот поранешен господар и се жени со ќерката на кралот, добивајќи, според бајковитата логика, половина кралство. Но, тоа не е целосно мрак. Сцената во која сенката се одвојува од човекот е напишана со перфектна иронија и прецизност, во која секое движење на сенката е природно следење на човекот. Научникот со текот на времето добива нова сенка бидејќи е во топла земја, додека неговата поранешна сенка станува мајстор во заведувањето и танцот– како лесна, вистинска сенка. Андерсен секоја невозможна појава ја прикажува како да е најнормално нешто и ефектот е истовремено смешен и вознемирувачки. Обично бајките се приказни за заминувањето и враќањето дома. Но овде, научниот човек е веќе „далеку од дома“ и на крајот умира, додека сенката наоѓа нов дом со принцезата. Оваа бајка е извртен свет, мајсторски реализиран, што го открива длабокото познавање на Андерсен за жанровите и механизмите на народната приказна.
Принцезата на зрното грашок – најкусата и најироничната бајка, што го извртува прашањето за автентичноста и реaлноста
„Принцезата на зрното грашок“ страда од судбината да биде толку популарна, што речиси никој не ја чита. А има само околу 350 зборови. Започнува со принц кој бара вистинска принцеза. Многу „принцези“ се појавиле, но никоја не била „вистинска“. Зборовите 'вистинска' и 'реална' се повторуваат деветпати во оваа минијатура, што е спротивно на сите правила за добра книжевност или живот. Една ноќ, на дождот доаѓа потенцијалната принцеза, од глава до петици натопена, олицетворувајќи ја дилемата: дали нешто е забележливо на прв поглед, дали може да се докаже преку однесување или едноставно треба да го почувствуваме? За да го тестираат нејзиниот идентитет, кралицата става зрно грашок под 20 јоргани и 20 душеци. Следното утро таа е целата во модринки – само вистинска принцеза би била толку чувствителна. Но никој од другите ликови не може навистина да ја препознае – искуството го доживува само таа. Она што е најиновативно кај Андерсен е што на крајот среќниот крај не им припаѓа ниту на принцот ниту на принцезата, туку на грашокот: тој е однесен во Националниот музеј на Данска, „каде што може да се види, ако не го украле“. Скандинавските читатели веднаш ја препознале алузијата на кражбата на златните рогови од Галехус (1802), едно од најголемите национални богатства на Данска. Со тоа, Андерсен буквално го внесува грашокот во реалниот свет и иронично сугерира дека можеби токму тој артефакт ни недостига. Токму оваа двосмисленост ја прави уметноста голема: бајката го крие чудесното во секојдневното и никогаш не е целосно затворена, туку постојано повикува на ново читање и ново толкување.
