Малку позната приказна: Како Југославија се обидуваше да стане нуклеарна сила и можеше да го промени светот
По завршувањето на Втората светска војна, само неколку држави влегоа во „нуклеарниот клуб“. Меѓу нив можеше да биде и Југославија, која под водство на Јосип Броз Тито водеше амбициозна, но тајна програма за развој на атомска бомба. Ова е раскажувањето за сонот, стравот и реалноста што го одбележаа Балканот, Европа и светот.
In This Article:
- Тито го гледаше нуклеарното оружје како клуч за опстанок на Југославија
- Физичарот Павле Савиќ и изградбата на Институтот „Винча“ – срцето на југословенската атомска програма
- Меѓународни партнери, тајни и неуспеси: Како Норвешка помогна во трката за атомската бомба
- Југославија никогаш не успеа да ја направи атомската бомба – останаа инфраструктурата и науката
Тито го гледаше нуклеарното оружје како клуч за опстанок на Југославија
По конфликтот со СССР и почетокот на Студената војна, Југославија стануваше сѐ поизолирана. За Тито, нуклеарната програма беше прашање на национален опстанок и гордост. "Ова беше борба за преживување, да се биде или не. Југословенското раководство беше подготвено на сѐ", изјавува историчарот Драгослав Бонџиќ. Зад довербата кон физичарите стоеја милиони, поддршка и визија: да се создаде атомска бомба по секоја цена.
Физичарот Павле Савиќ и изградбата на Институтот „Винча“ – срцето на југословенската атомска програма
Павле Савиќ, образован во Париз, бил повикан од Тито преку лична порака „Паша, врати се дома“. Безграничната доверба меѓу двајцата создаде цврст тим, а Тито додели огромни буџети. Првата база беше Физичкиот институт „Винча“ во Белград (1948), со филијали во Љубљана и Загреб. Образованието и науката се реформираа со една цел: Југославија да стане нуклеарна сила, макар тоа да ја чини половина од буџетот, според зборовите на Едвард Кардељ.
Меѓународни партнери, тајни и неуспеси: Како Норвешка помогна во трката за атомската бомба
Интересно е што главен партнер на Југославија била Норвешка. Обострано се обучувале кадри, а Норвежаните граделе фабрика за ураниум во 1966 година, која денес е напуштена. Со нормализацијата на односите со СССР, Југославија добила и нуклеарен реактор од истата држава којашто до вчера била закана. Но, во аграрна земја и со недостиг од суровини, програмата беше преполна со грешки, застарена опрема и ограничени човечки ресурси.
Југославија никогаш не успеа да ја направи атомската бомба – останаа инфраструктурата и науката
До крајот на 1960-тите, стана јасно дека Југославија нема да создаде нуклеарно оружје. Недостигот на ураниум и високите трошоци беа нерешливи, а опасноста од глобална војна стивна. Иако бомбата не беше направена, остануваат инфраструктурата, зголемената научна основа и потикнатиот национален дух. По смртта на Тито, сонот целосно згасна. Во 2010 година, последните радиоактивни остатоци беа исчистени од територијата на поранешна Југославија – последниот симбол на амбициозниот и нереализиран нуклеарен сон.
