Што е тоа Везилка? Кога државата тивко гради вештачка интелигенција со помош на ЕУ, а уште потивко го редефинира идентитетот на граѓаните
Во последните месеци, во Македонија паралелно се случуваат две работи што речиси никој не ги поврзува меѓусебно. Од една страна, се формира македонскиот центар за вештачка интелигенција „Везилка“ – проект што има за цел да развива сопствени AI модели, јазични системи и дигитална инфраструктура. Од друга страна, се носат сериозни законски измени што го редефинираат начинот на кој државата ќе го управува електронскиот идентитет, атрибутите и дигиталните траги на граѓаните. Секој од овие процеси, гледан одделно, може да се оправда. Но гледани заедно, тие отвораат прашање што мора да се постави навреме: дали Македонија гради вештачка интелигенција за граѓаните – или гради инфраструктура што ќе ги надрасне граѓаните?
In This Article:
- „Везилка“ не е само технолошки проект, туку дел од поширока дигитална архитектура што ги пресекува податоците, идентитетот и институциите
- Законот за дигитален идентитет доаѓа истовремено со „Везилка“ и го менува начинот на контрола и дозволи на граѓаните
- Кога ВИ и дигиталниот идентитет се поврзани, настанува концентрација на моќ и граѓаните се класифицираат без право на отпор
- Дигиталниот идентитет е формално „доброволен“, но изборот често станува илузија кога алтернативите исчезнуваат
- Македонскиот јазик во ВИ: заштита или нова форма на дигитална контрола преку профилирање и надзор
- Главниот проблем е отсуството на јавна дебата – технологиите се воведуваат во тишина, без гаранции за иднината
- Кој ќе ја контролира „Везилка“ и што значи да се биде граѓанин во ВИ-држава е прашање што мора да се постави СЕГА
„Везилка“ не е само технолошки проект, туку дел од поширока дигитална архитектура што ги пресекува податоците, идентитетот и институциите
Во јавноста, „Везилка“ најчесто се претставува како: центар за истражување, едукативна платформа, поддршка за стартапи, развој на македонски јазични модели. Сето тоа е точно. Но не е целата вистина. Вештачката интелигенција никогаш не постои сама по себе. Таа секогаш е врзана за податоци, врзана за идентитет, врзана за правила на пристап и врзана за институции што одлучуваат кој, кога и што може да прави. Токму тука влегува новиот закон.
Законот за дигитален идентитет доаѓа истовремено со „Везилка“ и го менува начинот на контрола и дозволи на граѓаните
Измените на Законот за електронски документи и електронска идентификација воведуваат дигитален паричник за граѓаните, управување со атрибути (дозволи, статуси, права), централизирана логика на автентикација и интероперабилност со европски системи. Ова значи дека државата не само што ќе знае кој си, туку и што смееш да правиш, каде и кога го правиш тоа, и преку кои дигитални канали. Во ваков систем, вештачката интелигенција станува логичен следен чекор – не затоа што е „паметна“, туку затоа што е ефикасна за управување со сложени податоци.
Кога ВИ и дигиталниот идентитет се поврзани, настанува концентрација на моќ и граѓаните се класифицираат без право на отпор
Кога AI системи се поврзат со единствен дигитален идентитет, централизирани регистри, историски податоци за однесување, тогаш тие престануваат да бидат алатки и почнуваат да бидат филтри на реалноста. Прашањето повеќе не е: „Дали AI ќе ни помогне?“ Туку: Кој ќе одлучува како AI ќе нè класифицира, проценува и рангира? И уште поважно: дали граѓанинот ќе може да каже „не“ – без последици?
Дигиталниот идентитет е формално „доброволен“, но изборот често станува илузија кога алтернативите исчезнуваат
Законот формално вели дека дигиталниот идентитет е доброволен. Но во пракса, кога институциите преминуваат на дигитален пристап, услугите стануваат побрзи само преку електронски системи, а алтернативите се бавни, неефикасни или обесхрабрени, изборот станува фиктивен. Во таков контекст, „Везилка“ не е само центар за истражување – туку дел од инфраструктура што го нормализира дигиталниот начин на постоење.
Македонскиот јазик во ВИ: заштита или нова форма на дигитална контрола преку профилирање и надзор
Развојот на македонски јазични модели е неопходен и оправдан. Но истовремено, тоа значи дека државата ќе има модели што „разбираат“ македонски, можат да анализираат говор, текст, документи и да ги поврзуваат со дигитален идентитет. Без силни и независни механизми на надзор, ова може да стане алатка за ефикасност, но и за профилирање и селективна примена на правила. AI не мора да биде репресивна за да биде опасна. Доволно е да биде невидлива.
Главниот проблем е отсуството на јавна дебата – технологиите се воведуваат во тишина, без гаранции за иднината
Најголемиот ризик не е самиот проект. Ризикот е што вакви системи се градат технократски, без широка јавна расправа, без јасни граници за употреба и без гаранции што ќе се случи кога политичката клима ќе се смени. Историјата покажува дека инфраструктурата секогаш го надживува моменталниот контекст.
Кој ќе ја контролира „Везилка“ и што значи да се биде граѓанин во ВИ-држава е прашање што мора да се постави СЕГА
„Везилка“ може да биде алатка за развој, заштита на јазик, економски напредок. Но исто така може да стане дел од централизирана дигитална архитектура што ја намалува автономијата на поединецот и ја зголемува асиметријата меѓу граѓанинот и системот. Затоа клучното прашање е: „Дали ќе бидеме евидентирани и контролирани како роботи со QR код, па дури и полошо од роботи бидејќи контролата ќе биде на секој чекор во физичкиот и дигиталниот свет. Дури и парите што ги поседуваме нема да бидат целосно наши, односно ќе бидат програмабилни. Нашето движење, пари, пристап ќе бидат условени во реално време на секој чекор, практично како роботи, но со контрола што е невидена во целата човечка историја.“.
